به گزارش خبرنگار خبرگزاری «حوزه»، گفت‌وگوی علمی وضعیت پژوهش در حوزه های علمیه با حضور حجج اسلام والمسلمین مهاجرنیا، عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و جواد رفیعی، مدیرکل امور پژوهشی معاونت پژوهش حوزه های علمیه، در غرفه خبرگزاری حوزه در نمایشگاه دستاوردهای مراکز پژوهشی حوزه برگزار شد.

در این گفت‌وگوی علمی به مسائلی از جمله وضعیت پژوهش در حوزه، نسبت پژوهش های حاضر در حوزه و نیازهای جامعه، تعدد مراکز پژوهشی و رابطه پژوهش های حوزه و نیازهای جامعه اسلامی و... پرداخته شد.

در این گفت‌وگوی علمی که به همت خبرگزاری حوزه برگزار شد، حسن صدرایی‌عارف، سردبیر خبرگزاری حوزه، به عنوان دبیر این نشست گفت: این اتفاق مبارک در رسانه رسمی حوزه رخ می دهد تا نشان دهیم که رسانه حوزه، باید صدای اضلاع مختلف حوزه و تمام طیف های حوزوی باشد و صدای آنها باید در رسانه حوزه شنیده شود.

وی افزود: اعتقاد به نگاهی فراگیر در این عرصه داریم و معتقد هستیم که جریان های اصیل حوزوی باید در این رسانه، نقش‌آفرین و سهم داشته باشند و به همین دلیل، نشست های علمی و رونمایی از آثار پژوهشی و مناظره های علمی در دستور کار خبرگزاری حوزه قرار دارد که امیدواریم رسانه حوزه، محلی برای حضور طیف های مختلف حوزوی و انعکاس صدای این طیف ها باشد.

تعریف پژوهش

صدرایی عارف پس از سخنان اولیه، اولین سؤال را در زمینه تعریف پژوهش از کارشناسان این نشست پرسید که حجت‌الاسلام‌والمسلمین رفیعی گفت: پژوهش یک روند سازمانی و نظام‌وار است که نتیجه آن منجر به تولید دانش جدید می شود و مرزهای دانش را جابه‌جا و گسترش می دهد.

پژوهش در حوزه و غیر حوزه، تعریف ممیز و خاصی ندارد، ولی ممکن است در مؤلفه‌ها، مباحثی وجود داشته باشد که در دیگران نباشد. الزامات و مؤلفه هایی در پژوهش و پژوهشگران در حوزه وجود دارد که از جمله آنها می توان به اخلاص در پژوهش اشاره کرد.

از جمله مباحث و مؤلفه های حوزوی در پژوهش می‌توان به امانتداری، نقدپذیری،‌ به‌روز بودن پژوهش، نظام‌محوری و کیفیت‌محوری و برنامه‌محوری، توجه به روش های پژوهش در عرصه های مختلف دانش های حوزوی و تربیت نیروی انسانی کارآمد اشاره کرد که البته برخی از آنها مباحث عام در پژوهش است.

حوزه ما دارای تعاریف خاصی است: بخشی از حوزه، ستاد حوزه است و بخشی از آن، شامل مراکز علمی پژوهشی حوزه است که این مؤسسات زیر مجموعه حوزه نیستند.

در حوزه نهادهای پژوهشی شکل گرفته اند و فعالیت های خود را انجام می دهند و در ادامه، ستادی نیز وجود دارد که در حوزه کلان پژوهش، تصمیم گیری می کند.

در ادامه تعریف پژوهش، حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا با قدردانی از خبرگزاری حوزه برای برگزاری این نشست علمی گفت: حجت الاسلام والمسلمین رفیعی از قدیمی‌ترین مسئولان پژوهشی در حوزه است.

اگر بخواهیم بهره بیشتری از این نشست ها داشته باشیم، باید با مباحث چالشی روبه‌رو شویم، وگرنه صرف مباحث اثباتی تحول آفرین نخواهد بود.

پژوهش یک روندی از مجموعه عملیاتی است که انتهای آن به تولید علم می رسد و این مجموعه، از مدیریت شروع شده و به تولید نظریه و محصولات علمی ختم می شود.

بر خلاف تصور رایج، پژوهش شغل و منصب نیست، بلکه روند تولید دانش است. این شیوه تعریف شده در حوزه، شاید چندان مرتبط و منتج به تولید نشده است یا ما سراغ نداریم.

پژوهش جزو وظایف ذاتی حوزه بوده است. حوزه پس از غیبت امام عصر(عج) آغاز و با همین رویکرد تأسیس شد که دانش اهل‌بیت(ع) را گردآوری و ساده‌سازی کند و در اختیار مردم قراردهد.

بایسته ها و چالش های پیش روی پژوهش

حجت الاسلام والمسلمین رفیعی درخصوص بایسته ها و چالش های پیش روی پژوهش گفت: یکی از بحث ها و مشکلات عمده ما مرتبط با نظام آموزش است، زیرا نظام آموزش با فضایی که امروز دارد توانایی اینکه خروجی هایش پژوهشگران بالفعل باشند، شاید وجود نداشته باشد. اگر نظام آموزشی، پژوهش‌محور نباشد و نتواند خروجی های پژوهشگر داشته باشد، این مشکل به پژوهشگران، مرتبط خواهد شد.

نظام آموزش ما پژوهش‌محور نیست و در این جهت نیز حرکت نمی کند. طراحی برنامه های آموزشی پرحجم، اصرار بر متن محوری و محدوده خوانی، تنوع عناوین درسی و حفظ محوری و ... فضا را از طلاب گرفته است تا به تحلیل و پژوهش و روش های تحقیق بپردازند.

نظام آموزش باید ذاتا پژوهش محور باشد

اگر نظام آموزش حوزه پژوهش‌محور باشد و طلاب قوی، نقدپذیر، پژوهشگر و علاقه‌مند به پژوهش و نقد جذب شوند و در روند کاری خود با مهارت های تحقیق آشنا شوند، در آینده به این فضا نزدیک خواهیم شد که شاهد نظامی پژوهش‌محور باشیم.

در گذشته بزرگانی چون شیخ مفید و... علامه‌پرور بودند و این بزرگان منشأ حرکات خاصی شدند. این مسئله در عصر ما نیز وجود دارد ولی این مسئله نتیجه نظام حوزوی نیست. این نتیجه، زمانی معنی پیدا می کند که تعداد زیادی از طلابی که در این سیستم کار می کنند به جرگه فضلای قوی بپیوندند. ستارگان عالم علم، نتایج حوزه هستند ولی نظام پژوهش اقتضائات خاص خود را دارد.

وضعیت پژوهش و نظام های پژوهش جدید با نظام قدیم متفاوت شده است. در گذشته، افراد چون قله های منفک، کارهای خاص خود را انجام می دادند ولی در نظام های جدید به سمتی می روند که یک نوع هم‌گرایی در عرصه پژوهش حرکت می‌کند؛ امروزه عرصه پژوهش نتیجه‌محور شده‌اند، ولی پژوهش در گذشته بیشتر حالت شفاهی داشت و در حال حاضر در مسیر گذار به سمت فرهنگ مکتوب هستیم.

معاونت پژوهش، جوان‌ترین معاونت راهبردی حوزه است. زمان تشکیل این معاونت به دوازده سال نمی رسد و برنامه های مفصلی در دوره های سه گانه فعالیت خود نیز انجام داده است.

معاونت پژوهش در وضعیت فعلی، جایگاه خوبی دارد. اگر بتوان رابطه بین پژوهش و آموزش را به درستی تعریف کنیم، در حال حاضر نظام مدرسه ای ما به هیچ وجه ارتباطی با نظام پژوهش ندارد.

در این اواخر ۳۲ واحد مصوب شده است که به روش تحقیق پرداخته شود و ۵ نمره برای تحقیق کلاسی در نظر گرفته شده است که این موارد، حداقلی است و جای پایی از پژوهش در حوزه کمتر دیده ایم. اگر نظام آموزش و پژوهش، دست‌به‌دست هم بدهند و برای تربیت طلاب متحد شوند، می توانیم به نقاط قوتی که مدنظر هست برسیم.

شورایی به نام شورای همکاری مراکز پژوهشی با معاونت پژوهش تشکیل شده است؛ اگر به لحاظ اداری، این مجموعه ها زیر نظر معاونت پژوهش نیستند، ولی اگر توان جهت گیری و توجیه لوازم را داشته باشد، این مراکز آمادگی همکاری را دارند.

پژوهش در حوزه جدی گرفته نشده است

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در ادامه با بیان اینکه پژوهش در حوزه جدی گرفته نشده است، گفت: از همان دوران اولیه نیز حوزه علمیه ما با مشاهیر عشره آغاز شد. آن ده نفر از علمای بزرگ، پژوهشگر بودند و مبلغ رسمی نبودند. بزرگانی چون شیخ مفید و شیخ صدوق، جزو مفاخر عالم تشیع هستند.

پس از دوران مختلف و در طول تاریخ، آرام‌آرام وضع پژوهش رو به افول رفت و تدریس و آموزش برجسته‌تر شد. تولیدات شیخ مفید و شیخ صدوق، صدها سال مبنای تفکر بوده است. حوزه ای که امروز با آن مواجه هستیم، حوزه ای که معاونت پژوهش از دستاوردهای جدید آن است.‌ در گذشته های حوزه ما، تولیدگران حوزه جزو کارهای شخصی و ابتکارات شخصی آنان بود که از جمله آنان می توان به امام راحل و شهید مطهری اشاره کرد.

پژوهش، جایگاه خود را در حوزه در تاریخ از دست داد و عمده حوزه، مصرف کننده پژوهش است. بیشتر کار حوزه در عرصه آموزش و تبلیغ است و دانشی که از بزرگان گرفته شده است به طلاب و مردم ابلاغ می شود.

مشکلات متعددی در این عرصه وجود دارد که بخشی از آن ساختاری است. زمانی که ساختار آموزشی حوزه را بررسی می‌کنیم، مشاهده می کنیم که ساختار آموزشی آن مبتنی بر پژوهش‌های‌ خودش نیست؛ یعنی، حوزه موجود ما هنوز از تولیدات شیخ انصاری استفاده می کند. این در حالی است که دانش همیشه در کنار زمان است.

عنصر زمان و مکان، بخشی از هویت دانش فقه ماست و اگر این مسئله را از فقه بگیریم، تعدادی احکام کلی باقی می ماند. متأسفانه این فقه، محصول موجود حوزه نیست، بلکه محصول قدمای ماست.

اگر بخواهیم حوزه را با پنجاه سال پیش مقایسه کنیم، وضعیت پژوهشی حوزه در آن زمان متناسب با همان پنجاه سال پیش بود، ولی امروز در دوران جمهوری اسلامی هستیم و در دنیا، شعارهای بزرگی بیان کردیم و به همین خاطر انتظارات از ما بسیار بالاست و کمتر از انتظار رفتار می کنیم. انتظاری که همگان از حوزه دارند، این چیزی نیست که امروزه شاهد آن هستیم.

امروزه ما در مهم‌ترین مسائل جهان حضور داریم و حوزه ما باید پیش قراول این حرکت باشد و امروز تحقیقات باید حرف اول را بزند. ما نسبت به جامعه خود نیز کمتر همراه و همگام هستیم. امروزه وظیفه داریم که هدایت جامعه را به دست بگیریم. در این همه مفاسد و کج‌روی و انحرافات، چند تحقیق کاربردی و توسعه ای در زمینه هدایت جامعه تولید شده است؟ محصول برایند نهایی حوزه همین نمایشگاه است. اگر این داده ها را ثبت کنیم، می بینیم که متناسب با نیازهای امروز جامعه نیستیم.

پژوهش خط مقدم تولید، جهت‌دادن،‌ تبلیغ و تدریس و... است. هنوز برای این چند مرکز در قم نیز به سختی یک همایش و نمایشگاه برگزار می شود و نتوانسته‌ایم از عهده مشکلات بربیایم.

جامعه ما به شدت احساس خلأ می کند

جامعه ما به شدت احساس خلأ می کند و در بسیاری از عرصه ها نیازمند کار هستیم. در عرصه پژوهش نیازمند دو عنصر هستیم که اولین آن، بنیادها و مسائل مبنایی است و شرایط زمان نیز دومین عنصر است. شرایط باید ما را به سمت تولید برساند. برخی از آموزش های حوزه اصلاً زمان‌پذیر نیست زیرا بنیادی است، ولی مواردی که مرتبط به زمان است، حوزه کارهای بسیار کمی انجام داده است.

باید بگوییم که پژوهش در حوزه، در آغاز راه است. جدید بودن نهاد پژوهش در حوزه نیز مسئله خوب و زیبنده‌ای نیست. قرار بود که پس از انقلاب با تجمیع عقلانیت جمعی، مشکلات نظام را از بین ببریم. متأسفانه با نظام نیز همراه نیستیم. برخی از پژوهش های ما متناسب با نیازها نیست. درست است که علما بیان می کنند که نظام بانکی درست عمل نمی کند، ولی هنوز حوزه، درمان را پیدا نکرده است؛ همین حوزه است که باید مشکل را حل کند.

مگر بیرون از حوزه کسی را داریم که سیستم ربا را از بانکداری حذف کند. پژوهش های ما باید ناظر به زندگی و واقعیت های زندگی موجود باشد و ما در حال حاضر ادامه دهنده مسیر دانشی بزرگان گذشته  هستیم. البته منکر شخصیت های علمی نابغه حوزه از جمله امام راحل و علامه و... نیستیم ولی در حوزه جمعی، ضعیف عمل کرده ایم. نشریات علمی با فراوانی زیاد مهم نیست، لیکن باید این نشریات مشکلی از نظام حل کنند. حوزه، هویت ماست و اگر درد داریم، به دنبال درمان هستیم. امروز ظرفیت های عظیمی در حوزه وجود دارد. چند هزار نیروی نخبه، در انجمن های علمی فعالیت دارند ولی استفاده‌ای از این ظرفیت نمی شود.

 از حرف های شعاری بپرهیزیم و واقع‌بین باشیم

حجت الاسلام رفیعی گفت: در نقد پژوهش نباید شعاری صحبت کنیم و بگوییم که حوزه در عرصه پژوهش هیچ کاری انجام نداده است؛ آثار فاخر در حوزه، شامل تولید ۱۶۸نشریه علمی در حوزه است که نیمی از آنها علمی‌پژوهشی هستند. هر ساله هزار کتاب در حوزه تألیف می شود و در کتاب سال شرکت داده می شود و انجمن های علمی نیز تلاش های علمی گسترده ای انجام می دهند.

اینکه کسی بگوید هیچ کاری در دوره جدید حوزه انجام نشده است، حرف درستی نیست. مهم این است که راهکارهای مناسب ارائه کنیم. ما منکر ایرادات در حوزه نیستیم ولی به هزار ‌و یک ‌علت ‌و عامل، این مسائل رخ داده است که شامل محدودیت در حوزه مالی و نیروی انسانی و... می شود.

تمام مؤسساتی که از طرف وزارت علوم مجوز گرفته اند و بودجه های مناسبی دریافت کرده‌اند، به عنوان حوزه محسوب می‌شوند؛ این مؤسسات از جای دیگر مجوز گرفته است و حوزه علمیه به عنوان مرکز مدیریت حوزه علمیه، جایگاهی در حوزه بودجه ای ندارد. مجوز این مؤسسات از وزارت علوم است و به اعتبار همین مجوزات است که این بودجه ها را دریافت می کنند.

برای هر انجمن علمی در هر سال شاید بالاترین رقمی که اعطا شد، ۱۲میلیون تومان بوده است. برخی از این انجمن ها حتی همین مبلغ را نیز نمی توانند جذب کنند.

البته باید تلاش کنیم که برای نظام جامع پژوهش و سامان‌دهی و ارتقای کیفیت علمی، کارهای اساسی انجام دهیم، ولی اینکه گفته شود حوزه کاری در این مسیر انجام نداده است، بی انصافی است.

مؤسسات علمی و پژوهشی از نظر ستادی، ارتباطی با حوزه ندارند و به همین دلیل، حوزه نمی تواند آنها را مجاب به پژوهش های خاص کند. در حوزه پژوهش های مستقل حوزوی، استقلال در حوزه نیازها انجام شده است. در دو سال اخیر، نیازشناسی‌هایی در حوزه های دین و روان‌شناسی، تفسیر و علوم قرآنی، فقه سیاسی، ادبیات داستانی و... انجام شده است که با مشارکت ۱۶۰مرکز علمی و اجرایی تجمیع شده است و در قالب نیازسنجی‌های مختلف منتشر شده که یکی از آنها در مراسم کتاب سال حوزه رونمایی می شود.

 پژوهش های حوزه باید مشکلی از جامعه حل کند

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهاجرنیا در ادامه گفت: باید بررسی کنیم که چرا هنوز مشکلات جامعه حل نشده است. رویکردهای غالب ما در بحث پژوهشی باید عقلانیت پژوهشی باشد تا بتوان مشکلات جامعه را حل کرد.

در خصوص ارتباط حوزه با حاکمیت باید گفت که نظام اسلامی محصول حوزه است. این ظرفیتی که در حاکمیت ایجاد شد، قرار بود به تعبیر امام راحل، شعار الله‌اکبر را با همان ظرفیت در پشت‌بام‌های دنیا برافراشته کنیم. چند سال در سوریه حضور داشتیم ولی حوزه ما با حوزه سوریه و الازهر هیچ ارتباطی ندارد.

نظام اسلامی اقتصائات و ظرفیت هایی دارد که اگر از این فرصت استفاده کنیم، کارهای بزرگی می توان انجام داد و در دنیا، جای پا باز کرد ولی ما هنوز از این ظرفیت استفاده نمی کنیم. شهید مفتح به نمایندگی از حوزه به دانشگاه رفت و تلاش کرد که این دو حوزه را به همراه بزرگانی چون شهید مطهری پیوند بزند ولی وقتی حوزویانی با نبوغ شخصی وارد دانشگاه می شوند، نمی توانند این عقلانیت جمعی را ایجاد کنند.

۱۵ میلیون پرونده قضایی در کشور موجود است. سیستم پژوهشی ما باید رصدگر جامعه باشد تا مشکلات را رصد و رفع کند. حمایت ما متأخر از جناح سیاسی است و پیشگام نیستیم. ما رقیب برخی از افکار در جامعه هستیم و این مسئله به معنی تضعیف جایگاه اصلی است.

قرار نیست که همیشه از خود تعریف کنیم و اعضای هیئت علمی و تعداد نشریات را بشماریم. باید ببینیم که برایند این پژوهش ها در کجاست. آیا توانسته ایم با جهان عرب و جهان اهل سنت ارتباط برقرار کنیم؛ علامه شرف الدین و علامه امینی از حریم ولایت دفاع کردند، ولی با این دفاع، باز هم وحدت آفرین بودند.

کلیت حوزه پیشتبیان نظام است و نباید تنها پشت سر نظام شعار داد، بلکه قرار  است ما نظام را به راه های نرفته، سوق دهیم و مسائل مختلف را حل کنیم. امروز متأسفانه جامعه، به‌ حق یا به‌ ناحق، بخشی از مشکلات را از چشم ما می‌بینند.

امروزه ظرفیت های عالی در حوزه پژوهش وجود دارد ولی مدیریت خوبی را اعمال نکردیم و نظام امروز قطعاً دست نیازش به سوی ما دراز است و متأسفانه هنوز نتوانسته ایم در این مسیر به خوبی عمل کنیم.

مراکز پژوهشی حوزه در نظام آموزش‌ عالی، زیر مجموعه نظام دانشگاهی است و به همین خاطر اوامر این نظام آموزشی در کار مؤسسات مؤثر است. البته در عرصه مؤسسات حوزوی، استقلال حاکم است و اگر قرار به گذر از کارهای موازی است، این مسئله با تعامل انجام می شود.

خوشبختانه تلاش های زیادی در جهت جلوگیری از فعالیت های موازی انجام می شود و برخی کارهای موازی در جاهایی انجام می شود که نیازمند تکثیر نگاه های ترویجی هستیم. هیچ مرکز پژوهشی، وابسته ستادی به حوزه نیستند؛ ستاد به این مؤسسات مجوز می دهد و سعی می کند که آنها را همسو کند.

مگر قرار است حوزه تمام مشکلات نظام را حل کند

حجت الاسلام والمسلمین رفیعی در ادامه بیان کرد: حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا چند سال در انجمن های علمی حضور داشت و به مشکلات آگاه است. باید واقعیت های حوزه را ببینیم چون توان لازم را برای حمایت نامحدود نداریم.

قرار نیست که حوزه تمام مشکلات را حل کند. این همه توقع داشتن از حوزه ای که با این امکانات و مقدورات فعالیت می کند، انتظار درستی نیست. امروز حوزه، مراکز پژوهشی دارد که در مقایسه با کارهایی که در مراکز آموزش عالی انجام می دهند، بسیار موفق عمل کرده اند.

ملاک ارزیابی علم باید مشخص شود. ما منکر نواقص و محدودیت ها نیستیم. این نواقص و مشکلات بسیار است و باید تلاش کنیم به وضعیت مطلوب برسیم. نباید به مقدورات حوزه بی تفاوت باشیم و تنها از حوزه نقد کنیم. مراکز پژوهشی ما امروزه با مشکلات متعددی مواجه هستند. برخی اوقات محققان ما در برخی از مراکز فی‌سبیل‌الله کار می کنند.

نفی کردن و سیاه دیدن عملکرد حوزه در عرصه های علمی شایسته نیست. باید امکانات،‌ مقدورات، مشکلات و موانع را ببینیم و در ادامه باید راهکار ارائه دهیم. اگر قدمی بر نداشتیم، این همه آثار علمی حوزه در چه راستایی تولید شده اند؟

گام های زیادی پیش رو مانده است، ولی این‌گونه قضاوت کردن که بگوییم که هیچ خبری در حوزه وجود ندارد، منصفانه نیست. قرار نیست که مشکلات کشور توسط حوزه حل شود.

در خصوص تعدد مراکز پژوهشی باید گفت که اگر این مراکز به شکل نظام‌مند، هم‌پوشان،‌ هم‌گرا و یاری‌گر باشند و از کارهای موازی پرهیز کنند،‌ بسیار مطلوب است.

چندین مرکز مهدویت‌پژوه در حوزه وجود دارد که آیت الله اعرافی، مدیر حوزه های علمیه بیان کرد که باید این مراکز به شکلی تجمیع شوند تا هم‌پوشانی از هم داشته باشند. امروزه حوزه در توان و مقدورات اندک خود، تلاش کرده است و این تلاش، قابل دفاع است. اگر راه زیادی تا وضعیت مطلوب داریم، امیدواریم با کمک و حمایت هم به نقطه مطلوب برسیم.

کار حوزه تأسیس مرکز و نشریات متعدد نیست

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در پایان گفت: تعدد مراکز پژوهشی امری اقتضائی است و نه زیاد بودن و نه کم بودن، هیچ کدام مناسب نیست؛ اینکه بیان کنیم ۶۰مرکز در قم فعالیت می کنند، ربطی به حوزه ندارد ولی کاری که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه انجام می شود، در پژوهشگاه علوم و فرهنگ یا مراکز دیگر نیز انجام می شود.

در این زمینه باید به شکل نظامی عمل کرد و هر مرکز باید با تقسیم کار مرکز، خلأها را جبران کنیم؛ عقلانیت، به معنی مغز متفکری که در راستای نظام و انقلاب تقسیم کار کند؛ نه اینکه یک طلبه با یک ارتباط شخصی یک مؤسسه ایجاد کند و بعد ما بخواهیم آن را محصول حوزه بدانیم.

کار حوزه تأسیس مرکز و نشریات متعدد نیست. کتاب ها باید جامعه و‌ سیستم بانکی و سیاسی و مفسده و... را درمان کند. انقلاب اسلامی از فکر حوزه برخاست و به همین خاطر باید حوزه با تمام توان پای کار باشد.

حوزویان باید تلاش کنند کتاب هایی تولید کنند که مشکلات جامعه را حل کند.  در بحث علوم انسانی‌اسلامی به دنبال بومی‌سازی دانش‌های تولید شده هستیم ولی باید به دنبال تولید علم باشیم.

نباید همیشه انتظار داشته باشیم که حرف های مثبت بشنویم. حوزه باید از درون نیز خود را نقد کند. در حوزه پژوهش باید تولیدگر باشیم. پژوهش یک فرایند است که باید به خوبی این فرایند را طی کرد وگرنه موفق نخواهیم شد.

اینکه پژوهش هایی به تولید علم کارآمد، حلال و مفید در جامعه عرضه نمی شود، نشان دهنده این عرصه است که یک جای کار می‌لنگد. سیستم مدیریتی و برنامه ریزی و استفاده از ظرفیت ها و نیروها ضعیف است. البته این سخنان را با قدری مبالغه بیان می کنم؛ زیرا، انسان مجاهد باید با دست خالی نیز دست به تولیدات عالی بزند.